Uzasadnienie

1.Potrzeba i cel wydania ustawy.

Celem projektu jest zmiana ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz 78 ze zm.) dalej zwana Ustawą, ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz. U. Nr 88 poz 553 ze zm.) dalej zwana Kodeks karny, oraz ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) zwaną dalej Kodeks cywilny, mająca na uwadze dostosowanie ich treści do norm konstytucyjnych, w szczególności do wyrażonej w art. 38 Konstytucji RP[1] zasady ochrony życia człowieka, do wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP zasady demokratycznego państwa prawa oraz do art. 30 Konstytucji RP uznającego, w zdaniu pierwszym, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela.

Projekt odnosi się również do art.2 ust 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 roku o Rzeczniku Praw Dziecka[2]. Projekt odnosi się ponadto do standardów prawa międzynarodowego wiążących Rzeczpospolitą Polską – wprost mając na względzie art. 6 ust. 1 Konwencji Praw Dziecka[3] jak i jedną z jej głównych zasad, jaką jest zasada dobra dziecka.

Celem nowelizacji ustawy jest wzmocnienie ochrony prawnej dziecka poczętego, objęcie ochroną prawną człowieka od momentu poczęcia, wzmocnienie roli rodziny z procesie wychowania oraz wprowadzenie zasad i reguł dotyczących polityki kreowania kultury cywilizacji życia
i odpowiedzialnego rodzicielstwa, mając na względzie podstawową rolę rodziny w procesie wychowania. Projekt podejmuje ponadto kwestie opieki medycznej, pomocy materialnej, programów nauczania szkolnego i promowania kultury poszanowania życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci.

Zasadnicze zmiany idą w kierunku podwyższenia standardów ochrony prawnej życia i zdrowia dziecka poczętego. Wynika to m.in. z rozwoju nauki, medycyny prenatalnej, potwierdzającej fakt, iż
w trakcie ciąży, w ciele kobiety rozwija się nowy człowiek. Dla nauk medycznych bezsprzeczne jest, że z nowym człowiekiem mamy do czynienia już od momentu poczęcia, to jest od połączenia się żeńskiej i męskiej komórki rozrodczej. Jest to moment początkowy, w którym powstaje organizm ludzki o niepowtarzalnych cechach. Piśmiennictwo prawnicze dostrzega również przemiany społecznych ocen, prowadzące do postrzegania matki i dziecka w prenatalnej fazie rozwoju, jako odrębnych bytów, wymagających ochrony i opieki, a dziecka, jako mającego własne potrzeby[4]

Proponowane zmiany mają swym zakresem objąć ustawę z dnia dnia 7 stycznia 1993 r.
o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17 poz. 78 ze zm.), ustawę z dnia z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) oraz ustawę z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.

2. Obecny stan faktyczny w dziedzinie mającej podlegać regulacji.

2.1. Status prawny człowieka w prenatalnej fazie rozwoju na tle Konstytucji RP z 1997 roku, ustaw szczegółowych oraz orzecznictwa.

Nadrzędną wartość dla konstytucyjnego systemu ochrony praw człowieka posiada zasada poszanowania i ochrony godności człowieka, wyrażona w art. 30 Konstytucji RP. Odnosi się ona do prawa naturalnego, będącego podstawą dla formułowania praw człowieka[5]. Konstytucja RP zawiera w swojej treści przepis mówiący: „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia” (art.38). Nie budzi wątpliwości, że prawo do życia jest podstawowym prawem człowieka. Państwo w swoim ustawodawstwie uznaje je i potwierdza. W art. 38 Konstytucji RP zapisane są zatem pozytywne obowiązki państwa w przedmiocie ochrony życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci. Zakres i formy tej ochrony są dookreślone na gruncie m.in. Kodeksu karnego. Niewątpliwie nie można rozpatrywać zagadania praw człowieka w prenatalnej fazie rozwoju w oderwaniu od zasady poszanowania i ochrony godności człowieka. Prawo do życia jest prawem uniwersalnym i przyrodzonym.

O tym, że życie człowieka, w tym także życie dziecka poczętego jest dobrem konstytucyjnie chronionym, wypowiedział się Trybunał Konsytucyjny[6]. Trybunał podkreśla, że intensywność ochrony musi być „dostateczna z punktu widzenia chronionego dobra”, różnicuje intensywność ochrony w zależności od fazy rozwoju człowieka oraz okoliczności.

W przywołanym wyżej orzeczeniu, Trybunał Konstytucyjny stwierdza: „Podstawowym przymiotem człowieka jest jego życie. Pozbawienie życia unicestwia, więc równocześnie człowieka, jako podmiot praw i obowiązków. Jeżeli treścią zasady państwa prawa, jest zespół podstawowych dyrektyw wyprowadzanych z istoty demokratycznie stanowionego prawa,
a gwarantujących minimum sprawiedliwości, to pierwszą taką dyrektywą musi być respektowanie w państwie prawa wartości bez której wykluczona jest wszelka podmiotowość prawna, tj. życia ludzkiego od początków jego powstania. Demokratyczne państwo prawa, jako naczelną wartość stawia człowieka dobra dla niego najcenniejsze. Dobrem takim jest życie, które w demokratycznym państwie prawa musi pozostawać pod ochroną konstytucyjną w każdym stadium jego rozwoju”.

Należy wspomnieć, że polskie prawo odpowiada na sytuacje kolizji wartości równych lub tożsamych. Aktualizują się wówczas normy zawarte w części ogólnej Kodeksu karnego, mówiące o kontratypie obrony koniecznej (art.25 K.K.) oraz o stanie wyższej konieczności (art. 26 ust. 2 K.K.) Tym samym, należy zauważyć że zapisana w Konstytucji zasada ochrony życia nie ma charakteru absolutnego, nie tracąc przy tym nic ze swej doniosłości.

Aktualnie obowiązujący Kodeks karny rozróżnia kryminalizację zamachów na życie i zdrowie skierowanych przeciwko „człowiekowi” lub przeciwko „dziecku”. Artykuły 152 § 3, 153 § 2 i art. 157a dotyczą „dziecka poczętego”. Węższa i mniej intensywna jest ochrona życia i zdrowia dzieka poczętego przed urodzeniem w odniesieniu do standardów ochrony życia człowieka już urodzonego czy też rodzącego się dziecka. Wynika to z rozłączności semantycznej, jaką na gruncie obowiązującego stanu prawnego przyjął Sąd Najwyższy. Uznał[7] on że pojęcia „człowiek” i „dziecko poczęte” oddziela cezura czasowa jaką jest okres porodu. Tym samym w świetle prawa karnego dopiero od tego okresu możemy mówić o człowieku, którego życie i zdrowie jest w pełni chronione.

Niekaralne jest przerwanie ciąży we wskazanych ustawowo przypadkach (tzw. ustawowe wskazania do przerwania ciąży zapisane w ustawie z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży), nie są kryminalizowane nieumyślne zamachy na życie i zdrowie dziecka poczętego jak i czyny narażające jego życie i zdrowie na niebezpieczeństwo.

W obecnym stanie prawnym, przerwanie ciąży, a wiec pozbawienie życia człowieka znajdującego się w prenatalnej fazie rozwoju jest legalne w trzech przypadkach: gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu oraz gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstałą w wyniku czynu zabronionego[8].

Należy ocenić, iż obowiązujący stan prawny nie zapewnia ochrony życia i zdrowia człowieka w prenatalnej fazie rozwoju adekwatnej do rangi tych wartości jak i adekwatnej do normy konstytucyjnej nakazującej ochronę życia człowieka.

Pomimo iż Sąd Najwyższy w latach 2006 – 2010 „poszukiwał” szerokiego zakresu ochrony dziecka rodzącego się, w związku z zabiegiem cesarskiego cięcia, nie zostały rozwiązane zasadnicze wątpliwości. Zauważalna jest niesymetryczność i niesprawiedliwość w objęciu ochroną życia
i zdrowia człowieka przed urodzeniem i po urodzeniu.

Nikt nie ma tytułu do odbierania człowiekowi prawa do życia, zmiany treści tego prawa, bądź wyznaczania temporalnych granic życia. Należy podkreślić, że państwo, w którego systemie prawnym możliwe jest legalne pozbawienie życia człowieka najsłabszego, bezbronnego w sposób rażący nie spełnia swojej funkcji gwarancyjnej i ochronnej. Państwo prawa ma obowiązek uznawania i ochrony prawa do życia. Wynika z tego nakaz wprowadzania norm chroniących życia każdego człowieka w granicach jego naturalnego trwania oraz zakaz legalizacji zamachów na jego życie. Rażącym naruszeniem tych powinności państwa jest sytuacja obecna, w której na gruncie prawa karnego w zakres pojęcia „człowiek” nie wchodzi pojęcie „dziecko poczęte” [9]. Wreszcie zauważyć należy, że zakres ochrony prawnej człowieka w prenatalnej fazie rozwoju funkcjonuje w ograniczonym zakresie na gruncie prawa cywilnego. Brak jest w obecnym stanie prawnym podstaw do twierdzenia, że dziecko poczęte ma bezwarunkową zdolność prawną w zakresie stosunków niemajątkowych. Obecnie na gruncie Kodeksu cywilnego dziecko poczęte posiada tzw. warunkową zdolność prawną. Moment urodzenia jest chwilą uznania jego podmiotowości prawnej. Dziecko poczęte, jako pełnoprawna istota ludzka, powinno mieć prawo do objęcia ochroną z tytułu art. 23 i 24 K.C.

Te okoliczności potwierdzają pilną potrzebę inicjatywy legislacyjnej mającej na celu wzmocnienie ochrony życia i zdrowia dziecka poczętego – człowieka w prenatalnej fazie rozwoju, w zgodzie z zasadą poszanowania godności człowieka i regułami demokratycznego państwa prawa.

2.2. Uchylenie ustawowych podstaw legalnego przerwania ciąży wyrażonych w ustawie z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.).

Projekt przewiduje wykreślenie przepisów art.4a – 4c ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.) W świetle współczesnej medycyny, neurobiologii, psychologii prenatalnej stanowi to zerwanie z różnicowaniem prawnej ochrony życia człowieka na fazy przed i po urodzeniu.

Przesłanki pozwalające na legalne przerwanie ciąży, zawarte w obecnym art.4a ust. 1 ustawy, są skonstruowane zbyt szeroko i nie odpowiadają aktualnemu stanowi wiedzy medycznej, stojąc jednocześnie w sprzeczności z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej m.in. z wyrażonym w art. 32
ust. 2 zakazem dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny oraz zasadami i regułami polskiego prawa karnego, m.in. jego funkcją gwarancyjną i ochronną.

Pierwsza z nich, tzw. przesłanka medyczna, w swoim obecnym kształcie, prowadzi do niemożliwych do zaakceptowania z punktu widzenia Konstytucji i regulacji międzynarodowych wniosków, że przewiane ciąży może być uzasadnione każdym, nawet „krótkotrwałym i przemijającym rozstrojem zdrowia psychicznego i fizycznego”[10] niezależnie od fazy ciąży. Uregulowanie to nie odpowiada konstytucyjnym i ustawowym kryteriom rozwiązywania kolizji pomiędzy dobrami prawnymi, prowadzi do możliwości pomijania potencjalnego rozwiązywania takich kolizji za pomocą kontratypu stanu wyższej konieczności opisanego w art. 26 Kodeksu karnego, wprowadzając chaos prawny w tą materię. Stąd niniejszy projekt postuluje jej całkowite usunięcie.

Przesłanka druga, to tzw. przesłanka eugeniczna, nie odpowiada ona aktualnemu stanowi wiedzy
i sztuki medycznej. Nie jest dostępny żaden autoryzowany wykaz chorób, stanów zdrowia, czy też szerzej – wskazań medycznych, w jakich ta przesłanka mogłaby się skutecznie aktualizować. Jej treść jest wysoce nieprecyzyjna, co stanowi naruszenie konstytucyjnych standardów ochrony życia, zasady pewności prawa, oraz funkcji, na których zbudowane jest współczesne prawo karne m.in. funkcji ochronnej. Na pytanie, czy jedynie prawdopodobieństwo, nawet określane w ustawnie, jako duże, wystąpienia ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo choroby zagrażającej jego życiu, pozwala pozbawić życia człowieka w prenatalnej fazie rozwoju, należy odpowiedzieć – nie. Zapis ten prowadzi do braku poszanowania godności człowieka, szacunku dla jego stanu zdrowia, może nakładać na matkę poaborcyjne obciążenia psychiczne. Za całkowitą sprzeczność można uznać fakt,
iż z jednej strony Ustawodawca polski prowadzi politykę legislacyjną skierowaną na pomoc osobom chorym i niepełnosprawnym, przywracanie im możliwości powrotu do społeczeństwa, aktywizację zawodową, a z drugiej strony dopuszcza możliwość pozbawienia życia człowieka
z niepełnosprawnością wykrytą w prenatalnej fazie rozwoju.

Przesłanka trzecia, stoi w sprzeczności z funkcją gwarancyjną i ochronną prawa karnego. Zapis ten stwarza sytuację, w której, w toczącym się postępowaniu, gdy domniemany sprawca popełnienia czyny zabronionego (gwałtu), korzysta z praw właściwych dla statusu osoby podejrzanej i może korzystać przy tym ze wszelkich środków prawem dozwolonych dla obrony swoich praw
i dochodzenia roszczeń, dziecko poczęte jest pozbawione jakiejkolwiek ochrony prawnej. O jego życiu lub śmierci decyduje prokurator, który władny jest wydać zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia czynu zabronionego oraz lekarze, określający spełnienie przesłanki medycznej – 12 tydzień ciąży. Brak proporcji chronionych dóbr prawnych, arbitralne, niedające się pogodzić z współczesnym stanem wiedzy medycznej określenie czasowe dopuszczalności przerwania ciąży, powierzenie prokuratorowi niewspółmiernej do wagi i momentu biegu sprawy, uprawnienia do wydania zaświadczenia, prowadzą w swojej konsekwencji do naruszenia konstytucyjnej zasady poszanowania godności człowieka.

3. Omówienie zmian szczegółowych.

3.1. Zmiana tytułu ustawy.

Proponowany tytuł ustawy „o ochronie prawnej dziecka poczętego”, zapowiada, iż ustawa zrywa z dehumanizująca istotę ludzką terminologią i kompleksowo odnosi się do ochrony życia i zdrowia człowieka w prenatalnej fazie rozwoju. Proponowane zmiany obejmują cywilnoprawny i karnoprawny status dziecka poczętego.

3.2. Zmiana preambuły ustawy.

Z uwagi na doniosłość i wagę regulowanej materii, proponowana jest zmiana preambuły ustawy, mająca na celu podkreślenie wartości, jakie stoją u podstaw ustawy. Przyjęty kierunek zmian ma na celu zaakcentować spójność aksjologiczną pomiędzy obowiązującą Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej a proponowanymi zapisami.

Fundamentem zmian jest chęć kierowania się zasadą poszanowania przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka i wynikającym z niej prawem do życia od momentu poczęcia do naturalnej śmierci. Preambuła nawiązuje również do pozytywnych obowiązków państwa prawa, czyli troski o życie i zdrowie człowieka, to zadanie spoczywa również na obywatelach, którzy tworzą wspólnotę państwową. Demokratyczne państwo prawa, uznaje doniosłą rolę rodziny, podstawowej komórki społecznej, miejsca gdzie życie człowieka ma swój początek. Mając to na uwadze, preambuła zawiera odwołanie do dziedzictwa św. Jana Pawła II, który, w Encyklice Evangeluim Vitae pisał m.in.: „(…) rodzina odgrywa decydującą i niezastąpioną rolę w kształtowaniu kultury życia.” (EV. 92). Demokratyczne państwo prawa, winno uznawać i szanować życie ludzkie, oraz wspierać wszelkie inicjatywy sprzyjające rozwojowi człowieka. Kształtowanie, utrwalanie i promowanie kultury życia – kultury poszanowania godności człowieka, sprawiedliwości, solidarności, wolności, niedyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, jest wpisane w rolę rodziny i demokratycznego państwa prawa.

3.3. Zmiany w art. 1 ustawy.

Artykuł pierwszy proponowanej ustawy dotyczy treści, na której oparte są pozostałe regulacje. Potwierdza i jasno stanowi, iż człowiek ma przyrodzone prawo do życia od chwili poczęcia. Zapis ten pozostaje w ścisłym związku z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, w zakresie, w jakim dotyczy podstawowych praw człowieka. Ustawodawca nie odkrywa w tym miejscu nowego prawa, ale potwierdza prawo podstawowe – przyrodzone – prawo do życia. Normatywny kształt tego artykułu dopełnia zdanie drugie, również deklarując to, co jest immanentną cechą prawa do życia, ochronę prawną w fazie prenatalnej – od momentu poczęcia.

3.4. Zmiany w art. 2 ustawy.

3.4.1. Proponowanej zmianie ulega kształt ustępu pierwszego, który w punkcie pierwszym mówi
o opiece medycznej nad kobietą w ciąży oraz dzieckiem poczętym. Zmiana dotyczy terminologii, języka, jakim posługuje się ustawa. Wprowadzone w tym przepisie określenia akcentują podmiotowość matki oraz jej dziecka w prenatalnej fazie rozwoju.

3.4.2. Zmiana proponowana w pkt.2 dotyczy lepszego dookreślenia warunków pomocy materialnej i opieki nad kobietami w ciąży, znajdującymi się w trudnych warunkach materialnych, stąd położenie akcentu na czas ciąży, porodu i czas po porodzie.

3.4.3. Zmiana w ust. 2 dotyczy wykreślenia pojęcia mówiącego o „świadomej prokreacji”. Zapis ten nacechowany jest aksjologiczną pustką, można z niego interpretować rożne działania, które mogą zmierzać np do otwierania rynku dla swobodnego dostępu do środków wczesnoporonnych i antykoncepcyjnych. Zmiana w postaci wprowadzenia pojęcia odpowiedzialne rodzicielstwo, ma zagwarantować spójność aksjologiczną z zasadami konstytucyjnymi i akcentować obowiązek troski o życie i zdrowie człowieka. Pojęcie technokratyczne zostaje zastąpione pojęciem zakorzenionym w duchu personalizmu. Nie budzi wątpliwości, rola państwa w zakresie możliwości ułatwienia obywatelom dostępu do metod i środków służących np. do wykrywania przyczyn niepłodności
i leczenia zgodnego z szacunkiem dla godności człowieka, opartego na współczesnej wiedzy medycznej.

3.4.4. Ustęp 2a. w proponowanej formie akcentuje konieczność objęcia instytucjonalną opieką rodzin, samotnych rodziców, rodziców wychowujących dzieci niepełnosprawne, oraz matek i dzieci, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że do poczęcia doszło w wyniku czynu zabronionego. W tych aspektach wydaje się konieczna aktywizacja działań państwa zarówno na szczeblu rządowym jak
i samorządowym. Państwo nie powinno pozostawiać obywateli, którzy jego pomocy potrzebują, powinno w duch u solidarności wspierać obywateli w trudnych momentach. Takimi momentami są niewątpliwie sytuacje, gdy rodzina, lub rodzic opiekują się niepełnosprawnym dzieckiem, gdy ciąża kobiety jest wynikiem czynu zabronionego. Działania służące pomocy obywatelom w tak trudnych sytuacjach, winny być na stałe wpisane do prorodzinnej polityki państwa prawa. Na gruncie tworzenia konkretnych planów pomocy ważna jest współpraca z organizacjami pozarządowymi, które do swoich zadań statutowych wpisały pomoc rodzinom, rodzicom samotnie wychowującym dzieci, czy kobietom, które poczęły dziecko w wyniku czynu zabronionego. Taka współpraca może przynosić wymierne skutki nie tylko dla samych zainteresowanych podmiotów, ale dla całej społeczności lokalnej, poprzez promowanie kultury życia i odpowiedzialności za każde życie, szacunku do matki jak i do jej dziecka.

3.4.5. Proponowana forma ustawy przewiduje dodanie ust. 2b, który może służyć, jako dyrektywa interpretacyjna dla instytucji państwowych i samorządowych odpowiedzialnych za pomoc rodzinom, osobom samotnie wychowującym dzieci, tak aby w swoich działaniach miały na uwadze zawsze godność człowieka, jego przyrodzone prawo do życia od poczęcia do naturalnej śmierci, sprawiedliwość przejawiającą się w nieczynieniu podziału na lepsze życie –
w zdrowiu i gorsze – życie z niepełnosprawnością. W obecnej rzeczywistości niejednokrotnie pomimo różnorodnych inicjatyw, apeli rodziny, w tym też wielodzietne czy osoby niepełnosprawne spotykają się ze stygmatyzacją i pogardą. Tak stygmatyzacja i poniżające traktowanie dotyka również kobiety będące ofiarami gwałtów. Państwo w swoich działaniach nie może na tego rodzaju praktyki pozwalać, stąd przepis wyznaczający kierunek zmian – ku kształtowaniu, utrwalaniu i promowaniu kultury życia.

4. Zmiany w art. 4 ust. 1 ustawy.

Proponowane zmiany obejmują wprowadzenie do programów nauczania szkolnego wychowania do życia w rodzinie obejmującego wiedzę o wartości rodziny, ludzkiego życie od poczęcia do naturalnej śmierci oraz o zasadach odpowiedzialnego rodzicielstwa w duchu kultury życia. Przepis współgra z konstytucyjnymi unormowaniami dotyczącymi poszanowania godności człowieka oraz prawa do życia. Nie budzi wątpliwości, że demokratyczne państwo prawa winno dbać
o wychowanie obywateli oparte na szacunku do drugiego człowieka jak i na prawdzie o początku życia. W obecnym czasie, w którym wzorce rodzicielstwa, zachowań seksualnych, młodzież czerpie z przykładów będących często zaprzeczeniem prawdziwych wartości, rolą państwa jest przynajmniej stwarzać możliwość wyboru, tak, aby dorastający, wolny, młody człowiek mógł dostrzec fundamentalne życiowe prawdy i wartości. Jedną z nich jest postawa szacunku do życia poczętego. Do życia, którego – „nie widać” przez pierwszy czas rozwoju gołym okiem, a które gdy się je dostrzeże pomaga podjąć autorefleksję nad własnymi wyborami, postawami, szacunkiem do kobiet i mężczyzn, do ich płciowości oraz do instytucji małżeństwa jako związku kobiety i mężczyzny. Proponowany przepis, w swojej treści uznaje i szanuje normy moralne oraz religijne rodziców i wrażliwość uczniów. To oni są dysponentami tego zapisu. Nie wprowadza się wyłomu do konstytucyjnej zasady pełnej podmiotowości rodziny w prawie oraz prawa do samostanowienia i wyboru określonego światopoglądu. Przepis w ostatnim zdaniu upoważnia rodziców lub odpowiednio pełnoletnich uczniów, do wyrażenia sprzeciwu w formie pisemnej, wobec uczestnictwa w zajęciach.

5. Zmiany w art. 4a, 4b, 4c ustawy.

Kluczowe zmiany z punktu widzenia głównego celu proponowanej ustawy, polegające na wykreśleniu tych przepisów, zostały omówione w pierwszej części niniejszego uzasadnienia.

6. Zmiany w ustawie Kodeks karny.

6.1. Do rozdziału XIV Kodeksu karnego, będącym tzw. słowniczkiem ustawowym, proponowane jest wprowadzenie, w art. 115, paragrafu 24 zawierającego definicję pojęcia „dziecko poczęte”. Podstawą takiej propozycji jest chęć zakończenia sporów na temat treści tego pojęcia w prawie karnym. Z uwagi na funkcję, jaką pełni prawo karne – niezbędne jest, aby tak kluczowe pojęcie
z punktu widzenia ochrony życia człowieka, miało swoje kodeksowe umocowanie. Definicja opiera się na niebudzącym wątpliwości obecnym stanie wiedzy medycznej, z którego wynika,
że posiadająca niepowtarzalne cechy istota ludzka zaczyna swoje istnienie w momencie poczęcia – to jest w momencie połączenia się żeńskiej i męskiej komórki rozrodczej. Konsekwencją tego naukowego faktu, jest przyjęcie, iż dzieckiem poczętym jest człowiek w prenatalnym okresie rozwoju. Definicja ta, podkreśla podmiotowość prawną człowieka w prenatalnej fazie rozwoju, stanowi ważny krok dla zapewnienia pełnej ochrony życia człowieka i szacunku do wyrażonego w duchu jego przyrodzonej i niezbywalnej godności. Definicja wskazuje, iż w całym okresie porodu i co oczywiste po jego zakończeniu, dziecko jest już objęte ochroną, jaka przysługuje podmiotowi określonemu w prawie karnym przy pomocy zwrotu „człowiek”.

6.2. Zmiany w rozdziale XIX Kodeksu karnego.

Projekt przewiduje powszechną kryminalizację spowodowania śmierci dziecka poczętego, tak umyślnego, jaki i nieumyślnego, co oznacza wprowadzanie prawno karnego zakazu aborcji
i karalność osób, które ten zakaz naruszają. Jednocześnie w propozycji zawarte są wyjątki od tej zasady, przewidując wyłączenie karalności matki dziecka poczętego powodującej jego śmierć. Wyłączona jest również przestępność czynu względem lekarza, gdy śmierć dziecka poczętego jest następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa dla życia kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego w razie ciąży mnogiej.

Projekt ustawy nie godzi w zapisy części ogólnej Kodeksu karnego, na podstawie której, regulowane są sytuacje kolizji dóbr prawnych – życia i zdrowia matki oraz życia i zdrowia dziecka poczętego.

Proponowane przepisy są w dużej mierze odwzorowane na przepisach obowiązujących obecnie. W projektowanych zmianach nie ma tendencji do podwyższania wymiaru kary, naturalnie nie obejmuje to przepisów gdzie typ czynu zabronionego statuuje się na nowo.

Osobnego, szczególnego omówienia, z racji kryminologicznych i wiktymologicznych wymaga kwestia ponoszenia odpowiedzialności karnej przez matkę dziecka poczętego. Problem karania matki za spowodowanie śmierci dziecka poczętego nie jest łatwy do rozstrzygnięcia. Niewątpliwie jednak, obecny stan wiedzy psychologicznej, kryminologicznej i socjologicznej dowodzi, że zawsze obok dziecka poczętego ofiarą aborcji jest również jego matka i to niezależnie od motywów, jakie nią kierowały. Św. Jan Paweł II zauważał jak specyficzne trudności może napotkać kobieta, która staje się matką. Podkreślał, że „ Nierzadko, te nadmierne ciężary i samotność macierzyństwa jest skutkiem obojętności otoczenia i braku pomocy. Jeżeli kobieta ma wypełnić swoją misję ochrony życia , to nie można pozostawić samotnej matki, która ma rodzić. Należy jej pomóc, stanąć obok niej, aby miała dość odwagi i ufności, aby nie obciążyła swojego sumienia zabiciem dziecka.” (Jan Paweł II, Misja kobiety, 14.08.1994). Z prowadzonych badań wynika, że aborcja jest przyczyną długotrwałych i często odłożonych w czasie zaburzeń psychologicznych tzw. zespołu poaborcyjnego. Następstwa aborcji mogą mieć charakter fizyczny jak i psychiczny. Patrząc na zjawisko aborcji przez pryzmat powyższych argumentów, projekt postuluje objęcie matki dziecka poczętego niekaralnością.
Na płaszczyźnie prawa karnego procesowego skutkuje to umorzeniem postępowania karnego wobec matki, już na etapie postępowania przygotowawczego na podstawie art.17 § 1 pkt. 4 Kodeksu postępowania karnego. Zastosowanie klauzuli niepodlegania karze, pozwala na prawnokarne potępienie czynu, przy równoczesnym zrozumieniu sytuacji, w jakiej znalazła się kobieta. Co warte podkreślenia – uchylenie karalności nie oznacza wyłączenia przestępności czynu matki dziecka poczętego i zaniechania jego wyraźnego prawno karnego potępienia, gdyż zachowanie takie pozostaje nadal naganne, – jako czyn bezprawny.

6.2.1. Zmiana w postaci dodania art. 154a.

Proponowania zmiana polega na objęciu kryminalizacją działań polegających na wytwarzaniu, wprowadzaniu do obrotu, reklamowaniu, zbywaniu lub nieodpłatnym udostępnianiu środków
o działaniu poronnym lub antynidacyjnym. Przepis ten winien zapełniać lukę mogącą się pojawić przy okazji potencjalnego dostępu do tzw. aborcji farmakologicznej. Wyeliminowanie z rynku legalnego obrotu takimi środkami, uczynienie aktywności opartej na powyższych znamionach czynu nielegalną, ma wzmocnić ochronę życia dziecka poczętego i ochronę zdrowia kobiet – potencjalnie ofiar takich środków, będących nierzadko celem nieuczciwych reklamodawców, firm farmaceutycznych. Są przykłady sytuacji, w których również kobiety po użyciu takich środków traciły zdrowie a nawet życie. Udokumentowane są sytuacje, w których po użyciu takich środków rodziły się dzieci z upośledzeniem, niepełnosprawnością będącą ich efektem ubocznym. Przepis dopełnia cel ustawy, jakim jest spójna i pełna ochrona życia człowieka od poczęcia jak i zdrowie i życie kobiety ciężarnej i jej dziecka.

6.2.2. Zmiana w art. 157a Kodeksu karnego.

Proponowanej zmianie podlega m.in. wprowadzenie pojęcia „uszczerbek na zdrowiu dziecka poczętego”. Zmiana w tym względzie ma na celu ujednolicić nazewnictwo kodeksowe i rozwiać wątpliwości, co do zakresu dóbr prawnie chronionych.

7. Zmiany w ustawie Kodeks cywilny.

Ochrona prawna dziecka poczętego wymaga spojrzenia na to zagadnienie również z perspektywy cywilnoprawnej. Kierując się chęcią zwiększenia zakresu tej ochrony i nadania jej spójnego wymiaru, proponuje się aby, w ustawie Kodeks cywilny dodać art. 8 § 2 potwierdzający, iż dziecko poczęte ma bezwarunkową zdolność prawną w zakresie stosunków niemajątkowych
a warunkową, gdy urodzi się żywe. Należy zauważyć i podkreślić, że propozycja takiej regulacji nie jest nowa. Jej potrzebę widzieli autorzy pierwszego projektu ustawy o prawnej ochronie dziecka poczętego ze stycznia 1989 roku. Przepis o tej treści został usunięty z ustawy w 1996 roku. W literaturze cywilistycznej wskazuje się, że uchylenie tego przepisu spowodowało skutki szersze, od samego braku tej reguły w prawie cywilnym, dające się zauważyć w orzecznictwie. Przykładem może być orzeczenie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku, z 27 października 2005 roku, wskazujące, że „uchylenie § 2 w art. 8 K.C. spowodowało po stronie nasciturusa generalne ograniczenie możności warunkowego stania się podmiotem praw i to jest obecnie dopuszczalne tylko na podstawie przepisów szczególnych”[11].

8. Termin wejścia w życie nowelizowanych przepisów.

Projekt przewiduje 14 dniowy termin od dnia ogłoszenia w odpowiednim źródle.

9. Skutki wprowadzenia nowelizowanych przepisów.

Projekt zapewnia spójność aksjologiczną polskiego systemu prawa w zakresie ochrony życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci. Jego pozytywne oddziaływanie może obejmować zmiany w postawach społecznych dotyczących większego szacunku dla życia i zdrowia człowieka, dla instytucji rodziny, macierzyństwa i ojcostwa. Projekt może przyczynić się do zerwania z niesprawiedliwym i stygmatyzującym traktowaniem rodzin, rodziców wychowujących niepełnosprawne dziecko, w tym wielodzietnych, czy też rodzin w trudnej sytuacji materialnej. Może sprzyjać utrwalaniu postaw obywatelskich w życiu społecznym, których podstawą jest szczunek dla godności człowieka, w szczególności tego najsłabszego.

10. Skutki finansowe.

Projekt nie pociąga za sobą obciążenia dla budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego.

11. Prawo Unii Europejskiej.

Materia regulacji leży wyłącznie w dyspozycji państwa członkowskiego i nie jest objęta prawem UE.

12. Podsumowanie.

Projekt spełnia standardy prawne wyznaczone przez obowiązującą Konstytucję RP oraz wiążące umowy międzynarodowe, wychodzi naprzeciw aktualnym zasadom wiedzy i sztuki medycznej, kieruje się podejściem humanitarnym, personalistycznym – stawiającym człowieka w roli podmiotu prawa – będącego obdarzonym niezbywalną godnością i z niej czerpiącym inne wolności i prawa. Projekt stanowi dopełnienie na inicjatywy obywatelskiej „Kochamy każde dziecko” i jest głosem w sprawie poszanowania życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci, zgodnie z zapisem art. 38 Konstytucji RP. Jego walorem jest kompleksowość i spójność regulacji, obejmująca również aspekt cywilnoprawny. Zapisy w nim zawarte prowadzą do możliwości zmiany społecznego odbioru zjawiska aborcji poprzez pozytywne zwrócenie się w kierunku dostrzegania wartości życia, macierzyństwa, ojcostwa, rodziny, godności człowieka, solidarności z osobami niepełnosprawnymi czy będącymi w potrzebie z powodu opuszczenia czy braków środków materialnych. Projekt wzmacnia dążenie do tego, aby każda kobieta mogła liczyć na życzliwość i wszechstronną opiekę, w tym pomoc medyczną, psychologiczną czy prawną będąc w czasie ciąży, porodu, jak i po nim. Przedkładany jest z nadzieją, iż prawo może być stanowione w duchu kultury życia, szacunku dla godności człowieka.

[1] Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.

[2] Dz. U. Nr 6, poz. 69

[3] Konwencja o Prawach Dziecka ONZ z 20 listopada 1989 roku. Ratyfikowana przez RP 30 września 1991 roku.

[4] J. Kulesza, „Prawnokarna ochrona życia człowieka w fazie prenatalnej (w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej prawa Karnego)” , „Państwo i Prawo” 2015, z 7, s. 57

[5] Por. K. Wojtyczek, w: P. Sarnecki (red.), „Prawo konstytucyjne RP”, wyd. Beck, Warszawa 2005, s. 103

[6] Orzeczenie z 28 maja 1997 roku, sygn. akt K 26/96

[7] Uchwała SN z 26 października 2006 r., I KZP 18/06

[8] Por. art. 4a ust. 1 ustawy z dnia z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17 poz. 78 ze zm.)

[9] Por. SN I KZP 18/06, uchwała z dnia 26 października 2006 roku

[10] Por. szeroko omówione zagadnienie w Projekcie nowelizacji Kodeksu Karnego z dnia 5 listopada 2013 roku, którego tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego-2009-2013/ - s.32

[11] Zob. T. Sokołowski, „Sytuacja prawna nasciturusa w art.9 projektu Kodeksu cywilnego”, s. 190